Gülgeş Deryaspi
Ger çiqas navê dîwana Rûmî ney nebe jî naveroka dîwana wi ya Mesnewî ku bi 6 cildan hatiye nivîsîn li ser remza neyê hatiye avakirin. Çîroka neyê bi êş û azarên neyê ve, din nav teşbîh û manînan ve din nav dîwana xwe, bi çîrokên cûr bi cûr honandiye.
Mesnewiya wî ya ku li ser gelek berheman bandor kiriye wiha dest pê dike “bibhîse ney çawa gilî dike, qala çîroka cudahîbûniyê dike”.
Li’ye göre Mevlana istikrar neyê yê hestiyar ji çîroka neyê ya ku ji cihê xwe tê veqetandin tê. Ney a ku ji cihê xwe (cihqamiş) tê veqetandin û tê hişkkirin, qetkirin, şewitandin gelekêş û azarû konut bandorê li ser istikrar neyê dike. Ney jî din nav guherînek ve dibore û ji gihayê vedigre amurekê muzîkê. Helbet azar û fîxanên neyê ne ji êşa neyê ye, di heman demê de jî ney dixweze vegere welatê xwe yê cihqamîşê. Ji ber van sedeman istikrar neyê bi awaz û fixan e.
Rumi çîroka însanê û armanca însanê jî dişi amura neyê. Îsan jî wextek jê li bihuştê bû û ji bihûştê border avêtin. Piştê ku ji welatê xwe da avêtin ma di nav xurbetiyê. Yiyin ji roja ku ji welatê xwe veqetiya û dûr ket heya niha, armanca însanê ya herî mezîn vegerîna bihuştê. Li gorî Rûmî encax însan dikare wek neyê bişewite, bişkê, hişk bibe, ji hev parça parça bibe, bakter bibe însanê kamil û Tabana ku bi vî awayê bikaribe bibe welatê xwe.
Çîrokên di nav Mesnewiyê de jî temamî li ser vê mijarê şîn Tabana û xwe digihîne armanca xwe. Her çîrokekê Rûmî teqez şîretek e, nîşandanek e, parvekirina ceribandinek e. Di her çîrokek de em sole ku Rûmî çawa pimpirîkek dihone û rê li berînsanên ku ber bi kamilbûniyê vedike for den.
Kurt û kurtasi li gorî Rûmî insan encax wek neyê bişewite, bişewite û bişewite… Pişt re li ber xwe bide, sebir bike, şikir bike dikare bibe însanek kamil û encaxînsanên kamil dikarwein wene. Mevlana xwestiye ku di dîwana xwe de rêya kamilbûniyê binvîse, bi alemê re parve bike. Ji bo vî bi çîrokên cûr bi cûr, hev temamker û yek aheng sheş cild nivîsiye ku çîrokên di nava van sheş cildan de jî bi hevserokiya neyê hatiye nivîsîn.
Dîwana Cizîrî jî wiha dest pê dike: “Newaya mutrib û çengê fîxan avete xerçengê“. “Newaya mutrib” istikrar amura mutrîbê. Mela jî li vir de girîngî daye istikrar mutribê. Helbet em dizanin ku di baweriya kevin de herî peşî deng hebû û residence bawerî derbasê Îslamê jî bûye bûe û di (Kuran’da navê 72) -174 ) jî wek Bezmi Elest derbas taban. Li gorî Kuranê deng destpêka her tiştê bû û pistî istikrar, her din çizgisine afirandın.
Belê wek mamoste Nesîm Sönmez jî gotî deng di baweriya ola Îslamê de çawa girîng bû, bi wî aweyê jî derbasê metnan jî bû ye. Bandora Kâlu Belâ em birenkî dinê de li ser metnên nûjen de jî base ku giraniyek danîne ser stabilite.
Ger ku em şerha beyta Cizîrî jî bikin, li vir de ew jî derdikeve holê ku Cizîrî jî fîxana însanê bi amureki muzîkê şandiye cerxa felekê. Xercheng birca kevcalê ye û din nav cerxa felekê veya din nav feleknasiyê de cih digire. Helbet sedemên Mela hene ku birca xerçengê bijartiye. Kesekî wek Mela ku em di helbestên wî de jî sole, stêrknasiyê head dizanibû, vî tekçe bi zanîn bijarti. Bir ca kevcalê di eflakzanînê de vol wateyên gelek giring. Yek ji wan weteyan ew e ku birca kevcalê temsîliyeta dayikê, xwedîderketin e, telbekirin û hezkirin e. Hezkirina wek dayikê yiyin. Kevcal silsileya malbatê ye, dirok e, derûni ye, Ruhiyeta însanê ye û ya herî giring jî destpêk e. Destpêka havînê ye.
Fîxana Mutrîba Mela heya erşê ezîm ölür ku li erşê jî ölür cem malbata hezkirin û memmeetê. Yanê Mela fixana xwe Dişîne cihekî ku dê lê bê rehmê û êşa wî bide sekinandin. Mela jî dikariya darekî hişk bida axaftin, an jî fekiyekî, kevirekî… Lê ew jî rêya deng û zimanê bijartiye û mutribê temel girdi. Domandina dîwana wî de em li gelek cihan laqê mutriba Mela skin ku Mela mutribê wek hevalek ji xwe re bijartiye û xwestiye ku stabilite xwe bi rêya mutribê bihîstin. Helbet li ser vî helbestê gelek tiştên dinê jî hene ku bên gotin lê ji ber ku çerço or nivîsa me ne skin helbesta Mela ye em dê vegerine ser mijara xwe yê fondöten.
Bulûra Celadet xemrevîna Terkeserên dinyayê be jî dîsa ji ber ku xemgîn e Celadetî fam dike. An jî ji ber ku istikrar dili Celadetû bilûrê yek e, Ruhê Celadetî honik dike. Em di vî helbestê de jiyana Celadet, hêstên Celadet, baweriyên Celadet, nêrîn û dîtiniyên Celadet bir ve hepsinde.
Celadet dibêje wiha destpêkê de: “Bilûra min a şîrîn, tu di sariya sibehê, û hingûra êvarê de, hevalê bê hevalanî.” Em di van rêzikan ku Celadetê ku ji welatê xwe bi darê zorê hatiye avêtin xwe bê heval û bê. Kesek ku jê re bibe heval û pistgiriya wî bike tine. Helbet mexseta Celadet li vir de ne keşkek eû ew kes jî Celadet e. Li vir de Celadet netweyek e. Li hember zilma ku li wan û li hemî kesên mafxwaz hatiye kirin, ji xeynê istikrar bilûrê peştir kesekî wan tinebûye. Sariya sibehê hestek wisane ku bi hesta bêkesiyê re heman tehmê’de yemek yiyin. Bêkesî jî, sariya sibehê jî bodya însanê dicirifîne.
Em dizanın ku wek neya Mevlana êşa Celadet jî pir kûr e. Ew jî wek nekî ji welatê xwe hatiye jêkirin, qetkirin, şewitandin û dûrkirin. Ji ber wê ye ku Celadet jî xwe dispêre hevaltiya bulûrê. Û ji ber wê ye ku dibeje;
Bilûra min binêreû bibhise
Roj çû ava
Stêre êvarê bû geş
Mevlana Digot, “Ji ney guhdari bisiklet”, Cizîrî digot; “Newaya mutrib û çengê fîxan avete xerçengê” . celadet dibeje “bilûra min binêreû bibhise” . Li vir de em base kuêşa Celadet ji êşa nek, mutribek an jî ji bilûrek kûrtir e ku hewcedariya guhdarîkirinê base. Dîsa ji bo Celadet roj qediyaye, êdî tav tine, sheva tarî xwe li jiyana Celadet paçaye. Û encax stabilite bilûrekê dikare texlîta êşa Celadet bisikleti. Ji ber wî êşa xwe ji bilûra xwe re dibêje ku bilûra wî jî bi stabilite xwe yê êşkêş qala êşên Celadet jî bike. Stêrk dema derkevin em dizanin kuş eû tariye. Ye Şevên tarî remzek ku aliyên wî yên erênî hebin jî bi piranî neyînî. Sew cut ku jiyana wan têk dicé, windakirinên wan çê sole, ji welatên xwe dûr dikevin, an jî bûyerên nexweş bi ser wan de deri, a remza shevê şîrove. Yanê bi piranî bûyerên nexweş dişi şevê. Celadet jî keşkek ji welatê xwe hatiye dûr xistin û êşa wî ne der êşa kesek, êşa netweyek e.
Mevlana dibeje, “guhdariye neyê bisiklet”Mela dibeje, “Newaya mutribe”Celadet dibeje, “bilûra min bibhise”. Di cihekî de gotina Mevlana jî ya Cizîrî jî veya Celadet jî tê heman wateyê. Ger mewlana birîna neyê şibandibe birîna îna û êşa însanê jî a neyê jî yek ditibe, istikrar ku dê ney derxista di heman demê de dê biba istikrar fîxana însanê jî. Ji ber vî yekê Mevlana dixwaze ku ney biaxive û bibêje. Çimkî êş yek e lê istikrar ku dê êşê baş bine ziman ney e. Celadet jî her çiqas bibêje ÖnlükYe jî armanca wî ew e ku bilûr peşî bibhîse û baktre vebêje.
Ger ne ku bilûr nebêje, istikrar bilûrê û rîtma êşa însanê yek nebe Celadet chima bi bilûrê ve parve bike. Ger mexseda Celadet deri parvekirin bûya, dikariya bi kevireki re jî parve bikira. Lê ne bi kevira bêdeng û bê ziman, bi bilûra bi stabilite fixan re parve sete. Ji ber vî yekê armanca Mela jî, Celadet jî a Rûmî jî yek e. Parvekirina êşa însanê ye. Ji bo vî jî tiştek ku zimanê wê heye, dikare biaxive û dikare bi zimanê xwe metnek binivîse û bişîne erş û ezmanan bijartin e. Belê zimanê van amûran heye û wisa bawer kirine ku zimanê van amûran bi Xweda re dikare têkîlî dayne, derdan vebêje, armanc û mexsudan bighîjîne cihê xwe. Ger ne helbestvan dikariyan bi aweyeka dinê xwe bi Xweda ra parve bikirana. Nekirine û rêya herî reis ji bo wan amûrek mizikê bu ye. Ji bo vî jî em dikarin bibêjin ku amurên musicê hevserokên helbestên wan bûne.
Dîsa di domandina at helbestê û bêdengiya shevê de, pêjna lingên mêrxasan derialt Li vir de em dikarin bibêjin ku Celadet pêvajoyê xirab bibîne jî, hêviyeka wiya pir xwirt jî heye. Pejna lingên mêrxasan tê wê wateyê ku tekoşîn didome, he encam ne diyar, hêvî heye. Celadet ji ber ku di vî helbestê de dixwaze tiştêk ku dibêje bilela bilûr guhdarî bike û pist re li every derê biqîre… Di vî rêzikê de jî dixwaze bi bilûra xwe bide gotin ku hêvî heye, venegerin.
Mutriba Cizîrî jî, bilûra Celadet jî, neya Mewlana jî pistê ku guhdariya êşên Cizîrî, Celadet û Mevlana kirin dê fîxan bikin û bişînine xerçengê. Yanê em dikarin bibêjin ku kesên dixwazin bi aweyekî têkilî bi xwezêyê an jî bi zimanekî dinê bi Xweda ra daynin, hîn amûran bi kar tînin. Em base ku helbestvan amurên music bikar tînin û a dream istikrar amurên müzik istikrar xwe didin bihîstin. Dibe istikrar, istikrar Mevlana, Cizîrî û Celadet. İstikrar Mevlana, Cizîrî û Celadet jî istikrar amuran.
